Nhà lưu niệm Thi nhân Đông Hồ là một trong những di tích lịch sử, văn hóa tiêu biểu của Hà Tiên, gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của thi sĩ Đông Hồ và nữ sĩ Mộng Tuyết, hai danh nhân có nhiều đóng góp cho nền văn học Việt Nam thế kỷ XX. Không chỉ mang giá trị bảo tồn di sản, nơi đây còn là điểm nhấn trong hành trình khám phá bản sắc văn hóa, truyền thống hiếu học và tình yêu tiếng Việt của vùng đất Hà Tiên.
Kiến trúc và không gian Nhà lưu niệm
Tọa lạc tại số 46, 48 đường Đông Hồ, trung tâm phường Hà Tiên, tỉnh An Giang, Nhà lưu niệm thi nhân Đông Hồ (tên đầy đủ: Đông Hồ thi nhân kỷ niệm đường) được xây dựng năm 1994 và khánh thành ngày 12/6/1995 trên chính khu đất của gia đình thi sĩ Đông Hồ. Công trình do nữ sĩ Mộng Tuyết trực tiếp thiết kế và hướng dẫn xây dựng, mang phong cách kiến trúc Đông Dương vào những năm 1950. Khu nhà có tổng diện tích khoảng 350m², quay mặt về hướng Đông Nam, nhìn ra sông Đông Hồ và núi Tô Châu, tạo nên sự hài hòa giữa kiến trúc và cảnh quan thiên nhiên đặc trưng của Hà Tiên.
Không gian nhà gồm cổng vào, phòng trưng bày, phòng ở, bếp và các khu chức năng. Trong đó, phòng trưng bày là nơi tiếp khách, giới thiệu các tác phẩm sách, báo, tạp chí, bút tích, bài viết, hình ảnh và hiện vật gắn liền với cuộc đời, sự nghiệp của hai thi sĩ Đông Hồ - Mộng Tuyết; đồng thời là nơi đặt bàn thờ và di ảnh của hai thi sĩ. Toàn bộ không gian được gìn giữ trang nghiêm, ấm cúng, tạo cảm giác gần gũi cho người tham quan.
Sau khi nữ sĩ Mộng Tuyết qua đời năm 2007, khu nhà được người cháu là bà Nguyễn Thị Thanh Hoa tiếp quản và gìn giữ. Đến năm 2022, gia đình đã bàn giao khu nhà Lưu niệm Đông Hồ cho chính quyền thành phố Hà Tiên (nay là phường Hà Tiên) quản lý. Năm 2025, công trình được tu bổ, mở rộng không gian trưng bày, bổ sung các phòng đọc mini, phục vụ nhu cầu nghiên cứu, tra cứu tác phẩm văn, thơ của hai thi sĩ lúc sinh thời, từng bước đưa nơi đây trở thành điểm sinh hoạt văn hóa, giáo dục ý nghĩa của địa phương.
Trí Đức học xá - Dấu ấn giáo dục và văn hóa Hà Tiên
Gắn liền với Nhà lưu niệm Thi nhân Đông Hồ là Trí Đức học xá, ngôi trường dạy chữ Quốc ngữ đầu tiên tại Hà Tiên do Đông Hồ sáng lập năm 1926. Đây cũng được xem là ngôi trường duy nhất ở miền Nam lúc bấy giờ lấy tiếng Việt làm ngôn ngữ giảng dạy, thể hiện tư tưởng tiến bộ và tinh thần đề cao chữ Quốc ngữ của nhà thơ.
Trước năm 1945, Trí Đức học xá có diện tích trên 1.200m2, gồm sân vườn và khu nhà ngói. Gian chính được dùng làm lớp học; gác mái, thường được gọi là Gác Nam Phong, là nơi Đông Hồ làm việc, sáng tác thơ văn, viết sách, báo. Trong giai đoạn 1944 - 1945, Trí Đức học xá bị tàn phá nặng nề, chỉ còn lại nền nhà. Gia
đình Đông Hồ - Mộng Tuyết sau đó tản cư lên sài Gòn và định cư tại đây. Năm 1994, Nhà nước trưng dụng một phần đất của Trí Đức học xá làm đất công xây dựng trường mẫu giáo.
Năm 2023, Nhà lưu niệm Thi nhân Đông Hồ được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh, đến năm 2025, thành phố Hà Tiên, tỉnh Kiên Giang (nay là phường Hà Tiên, tỉnh An Giang) tiến hành tu bổ Nhà lưu niệm và phục dựng một phần Trí Đức học xá. Công trình được phục dựng theo nguyên mẫu nhà cũ, gồm hai gian phía trước, với khung gỗ lim, mái ngói âm dương, tường bao xây gạch đặc, góp phần khôi phục dấu ấn quan trọng trong lịch sử giáo dục Hà Tiên.
Giá trị lịch sử, văn hóa của di tích
Thi sĩ Đông Hồ (Lâm Tấn Phác) là gương mặt tiêu biểu của văn đàn Việt Nam những năm 1920 - 1930. Ông cùng với Tản Đà (Nguyễn Khắc Hiếu) và Á Nam (Trần Tuấn Khải) là những đại biểu cuối cùng của giai đoạn văn học 1913 - 1932 ở nước ta. Thơ văn Đông Hồ mang phong cách bình dị, giàu chất trữ tình, gắn bó sâu sắc với cảnh sắc, con người và văn hóa Hà Tiên. Ông được biết đến là người “đi tìm cảm hứng từ tiếng Việt”, dành trọn tâm huyết để quảng bá tiếng việt, cổ súy cho nền văn học viết bằng tiếng mẹ đẻ.
Đồng hành cùng thi sĩ Đông Hồ là nữ sĩ Mộng Tuyết. Bà là một trong những gương mặt nữ tiêu biểu của văn học miền Nam. Bà sáng tác từ rất sớm, thơ có “một vẻ yêu kiều riêng” như nhận xét của Hoài Thanh trong Thi nhân Việt Nam. Tập thơ đầu tay “Phấn hương rừng (1939)”, từng được Tự Lực văn đoàn trao bằng khen. Ngoài thơ ca, nữ sĩ Mộng Tuyết còn để lại dấu ấn ở nhiều thể loại như ký, kịch, truyện ngắn, truyện lịch sử và khảo cứu văn học.
Từ những giá trị đó, Nhà lưu niệm Thi nhân Đông Hồ không chỉ là nơi tưởng niệm hai danh nhân văn hóa, mà còn là “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống hiếu học, tình yêu tiếng Việt và lòng tự hào về quê hương Hà Tiên; đồng thời là điểm dừng chân ý nghĩa trong hành trình khám phá văn hóa, lịch sử vùng đất Hà Tiên
